Cümle İncelemeleri 1

Cümle incelemeleri başlığını gramer dersi olarak kabul ediyorum. Zira bu yazıda basitten karmaşığa ispanyolca cümleleri incelerken cümle oluşurken fiillerin ve cümlenin diğer öğelerinin değişim süreçlerine ve nedenlerine bakacağız. Bu şekilde bir cümle üzerinden ilerleyerek bir çok konuda konuşmuş olacağız. Cümle incelemesi yapacağımız derslerin ilki olan bu yazıda, Jorge Luis Borges'e ait olan şu cümleyi inceleyeceğiz:

La muerte es una vida vivida. La vida es una muerte que viene..

Cümle hakkında konuşmaya başlamadan önce ilk olarak cümleye yukarıdan bakalım ve değişim geçirmiş ya da geçirmesi olası öğeleri bulalım. Tek tek cümledeki bütün kelimeleri sıralayarak bunu yapabiliriz.

La muerte: Ölüm

Es: Ser fiili 3. tekil şahıs

Una: Bir

La vida: Hayat

Vivida: Vivir (participio hali)

La muerte: Ölüm

Que: ki, ki o . vs (bağlaç)

Viene: Venir fiili 3. tekil şahıs hali

Cümleyi oluşturan bütün unsurları yazdık. Bunların arasında la muerte, una, La vida ve que herhangi bir işleme uğramamadan oldukları gibi yazılmış. Değişime uğrayanlar Ser, Venir ve Vivir fiilleri. Ser ve Venir fiilleri geniş zamanda düzensiz çekildiğinden değişimlerini anlayabiliyoruz. Cümlede en çok dikkati çeken ve üzerine konuşacağımız Vivir fiilinin neden vivida haline geldiğidir.
İspanyolcayı başlangıç seviyesinde bilen birisi Participionun (ortaç) Haber fiili geniş zaman çekimiyle geçmiş zaman yapımında kullanıldığını da biliyordur.
Haber fiilinin bir şahsa göre geniş zaman çekimi ve bir fiilin participiosu yan yana geldiğinde, haber fiillinin çekildiği şahısın participio haldeki fiili geçmiş zamanda yaptığını anlıyorduk. Participio bulmak için ise Ar bitimli fiillerde Ar yerine -ado, Er ve İr bitimli fiillerde ise Er veya İr yerine -ido yazıyorduk.
Örnek vermek gerekirse.
He vivido cümlesi ben yaşadım anlamına geliyordu. Has vivido dediğimizde ise sen yaşadın anlamına geliyordu.

Şimdi dikkat etmemiz gereken en önemli nokta şu. İncelediğimiz cümlede İr bitimli Vivir fiilinde İr yerine -ido değil, - ida yazılmış. Birinci soru bu: Neden vivido değil de vivida?

İkinci soru ise şu, participio haber fiilinin herhangi bir çekimi olmadan kullanılırsa (incelediğimiz cümledeki gibi) ne anlama gelir? Şimdi bu sorulara cevap arayalım.

Vivir fiilinin participio hali neden vivido değil de vivida? Participio Haber fiili ile birlikte kullanılmadığında ne anlama gelir?

Bu iki sorunun tek bir cevabı vardır.

Participio haber fiili ile birlikte kullanıldığında hiçbir şekilde Concordancia, yani uyumluluk kuralına bağlı değildir. Her zaman için -ado ya da - ido şeklinde biter. Ama participio'nun yegane görevi haber fiili ile birlikte kullanılmak değildir. Participionun sıfat hali de vardır. Daha doğrusu sıfat fiil ya da daha açık haliyle fiilden türeyen sıfat. Bir fiilin participiosunu yukarıdaki cümledeki gibi tek başına kullandığınızda o fiilden bir sıfat türetmiş olursunuz ve sıfatların isme cinsiyet ve sayı bakımından uyması bilindiği üzere ispanyolcanın en temel kuralıdır. Fiilden türemesi ona bir ayrıcalık katmaz. Şimdi örneklerle yukarıda yazdıklarımı kafanızda netleştirmeye çalışacağım. Bunu yaparken ingilizce bilen arkadaşlara daha da açıklayıcı olması için ingilizce cümleler de kullanacağım.

Bir fiil seçelim. Cümledeki fiilimiz yani Vivir olsun.

Öncelikle onun participio halini bulalım. İr mastar eki yerine -ido yazacağız.
Vivido

Şimdi önce geçmiş zamanda kullanalım:

Hemos vivido en Estambul - İstanbulda yaşadık.

Burada anlaşılmayan birşey yok. Şimdi gelelim sıfat kullanımına. Yine cümleden alırsak:

Una vida vivida - Bir hayat yaşanmış (nasıl bir hayat? yaşanmış bir hayat). Vivido nun vivida ya dönmesinin sebebi ise La vida nın dişil bir kelime olması ve onun sıfatının da doğal olarak dişil kullanılması gerekliliğindendir.

İngilizce bilenlerin hemen tahmin edebileceği gibi participio'nun bu kullanımı ingilizcede fiillerin üçüncü halleri yani past participle halleridir.

Başka bir fiil alalım. Örneğin bu defa fiilimiz Hablar olsun.

İki farklı örnekte iki farklı şekilde yazalım.

la lengua hablada - The spoken lenguage

El espanol hablado en Argentina - The spanish spoken in Argentina

Her iki örnekte de aynı fiilin participiosunu kullanmama rağmen cinsiyete bağlı olarak değişim gösterdi kelimeler.

Şimdi cümlemize geri dönelim.

La muerte es una vida vivida. La vida es una muerte que viene.

Ölüm yaşanmış bir hayattır (ölüm nasıl bir hayattır sorusuna alacağımız yanıt participionun sıfat gibi kullanıldığını gösterir. Yaşanmış bir hayattır.) Hayat yaklaşan (gelen) ölümdür.

Participionun diğer kullanım alanları başka yazılarda incelenecektir.