Latincenin Hayaletleri V - Ad Kalendas Graecas (Çıkmaz Ayın Son Çarşambası)

serinin beşinci yazısını, biraz daha silik bir hayalete ayırıyoruz. bu yazının konusu, serinin diğer yazılarında ele alınanlara nazaran, güncel kullanım bakımından daha az şans bulan bir latince deyim. deyimi açıklamaya ve parçalarına ayırmaya başlamadan önce roma takvimi hakkına özet bilgi verme gerekliliği hissediyorum. ardından bu silik hayalete geri döneceğiz ve sözü çok da uzatmadan yazıyı tamamlayacağız.

romalıların ilk takviminin, devletin kurucusu olduğuna inanılan romulus tarafından hazırlandığı söylenir. bu takvim on aydan oluşmaktadır. mart ayıyla başlayan bu on aylık yılın ilk dört ayı roma kültürü tarafından önem verilen karakterlerin adıyla anılmaktadır.

martius - savaş tanrısı (mars)
aprilis - venüs
maius - merkür'ün annesi olan tanrıça maya
iunius - baş tanrıça

bu noktadan itibaren aylara verilen adlar sıralamayla ilgilidir.

quintilis - quinque (beş) kelimesinden türetilmiştir. beşinci ay anlamına gelir
sextilis -sex (altı), altıncı ay
september: (septem: yedi) yedici ay
october: (octo: sekiz) sekizinci ay
november: (novem: dokuz) dokuzuncu ay
december: (decem: on) onuncu ay

bu takvim üzerinde gerçekleştirilen ilk reform ocak ve şubat aylarının eklenmesi oldu. romalılar bu aylar için de önemli karakterlerin adını kullanmaktaydı.

ianuarius: roma tanrısı jano'ya adanmıştır. bu tanrı bir işe başlamadan önce romalıların başvurdukları kutsal karakterdir (besmeleyi andırıyor sanki)
februarius: şubat ayına denk gelen ruhsal arınma törenlerinin tanrısıdır.

daha sonraları bazı ayların adları dönemin hükümranlarının adlarını alıyor ama bu kadar uzatmaya gerek yok. özetle egosuna turp suyu sıktığımın iuilius caesar'ı (jül sezar) temmuz ayının adını değişitiriyor. daha sonra hükümran olan agustus da "benin ondan ne eksiğim var ki?" diyerek ağustos ayına kendi adını veriyor.

imparatorların egosunu bir tarafa bırakıp takvimin işleyişine dönelim. romalılar ayları üç önemli güne bölmüşler. bunlar;

kalenda: ayın başlangıcı (cermen dillerinde calendar, romans dillerinde calendario kelimesi bu kelimeden türemiştir.)

none: ayın beşinci veya yedinci günü (dokuz sayısıyla ilişkilendirilebilir, bir sonraki aşama olan idus'a dokuz gün kaldığını belirtir. romalılar ayın biri, ikisi, üçü diye saymak yerine bir sonraki aşamaya kaç gün kaldığını söylemeyi tercih ermişler)

idus: ayın ortası anlamına gelir. bazı aylar için 13. gün bazı aylar için 15. gündür.

tarihin en meşhur idus'u sezarın delik deşik edilerek öldürüldüğü mart idus'u olsa gerek. rivayete göre kahinin biri sezar'ı "mart'ın idus'una dikkat et, başına bir gelecek var" diyerek uyarır. sezar bahsi geçen gün, kendisine suikastin düzenleneceği yere giderken gördüğü kahine "hani bak mart'ın idus'unda bir şey olacak deyip duruyordun. bak idus geldi ama bir şey olmadı" der. kahinin yanıtı "evet geldi ama daha geçmedi" der. sonrasını zaten brütüs, senato üyeleri ve istemezlerin hançeri.

yukarıda bahsedilen sistem o dönemin en önemli güçlerinden ve doğal olarak romanın önemli rakiplerinden biri olan grekler tarafından kullanılmamaktadır. bu nedenle romalılar birilerine bir işin hiç bir zaman olmayacağını/yapılmayacağını belirtmek için "grek calendası gelince" yaparız manasında "ad kalendas graecas" derlermiş.

bizde aynı kullanım çıkmaz ayın son çarşambası (bazıları perşembe demeyi tercih eder) şeklinde ifade edilmektedir.

örnekleyip bitirelim:

- hey, ispanyolca defteri! bir so
nraki yazıyı ne zaman yazacaksın?
- ad kalendas graecas canım ad kalendas graecas!